10 lat starań o ocalenie ostatnich nagrobków
14 grudnia 2012
W 2002 roku w zaroślach przy ul. Ruskowy Bród przypadkowo odkryłam porośnięte mchem nagrobki. Okazało się, że jest to XIX-wieczny cmentarz osadników ewangelickich. Zaczęłam zbierać informacje o tym miejscu, głównie z prasy. Później trafiłam na podobny cmentarz przy ul. Kamykowej. Przeprowadziłam wywiady ze starszymi mieszkańcami okolicy i rozpoczęłam starania o ochronę tych miejsc.
Historia społecznej inicjatywy
Nowych mieszkańców dzielnicy zainteresowała historia terenu, który wybrali na osiedlenie. W końcu najbardziej aktywni sąsiedzi zarejestrowali stowarzyszenie, postanowili działać razem. Przy ogromnym zaangażowaniu m.in. Agnieszki Borowskiej (obecnie jest radną dzielnicy), w 2007 roku powstało Partnerstwo Ulic Zielonej Białołęki, przekształcone później w Stowarzyszenie Moja Białołęka, które postawiło sobie za cel m.in. ochronę dziedzictwa kulturowego dzielnicy.
Przez pięć lat Stowarzyszenie podejmowało działania w sprawie ochrony cmentarzy. Udało się osiągnąć wpis w sprawie ochrony nekropolii w Programie Opieki nad Zabytkami m.st. Warszawy.
Rozpowszechnianie informacji
Temat cmentarzy był stale nagłaśniany i w końcu stał się powszechnie znany. Zaistniał w lokalnych mediach, internecie i warszawskich (stołecznych) dodatkach do ogólnopolskich dzienników. Stowarzyszenie Moja Białołęka inicjowało spotkania, które od 2007 roku kilkakrotnie w ostatnich latach odbyły się w urzędzie dzielnicy, w których uczestniczyli przedstawiciele władz Białołęki, Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP, Stołecznego Konserwatora Zabytków, Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, Społecznego Komitetu Opieki nad Zabytkami Cmentarza Ewangelicko-Augsburskiego w Warszawie, prawnicy, działacze społeczni, konserwatorzy, eksperci. Działania podjęte przez Stowarzyszenie wymagały konsultacji i zezwoleń. Przede wszystkim należało wyjaśnić kwestie związane ze stanem prawnym terenu, uzgodnić między licznymi urzędami zakres działań, znaleźć propozycje możliwe do przełożenia na konkretne działania praktyczne, których celem miało być ocalenie miejsc pamięci od dalszej dewastacji.
W 2008 roku odbył się piknik "Pożegnanie Lata", w czasie którego społeczną inicjatywę w sprawie uporządkowania cmentarzy poparło około 400 osób. W 2010 roku w trakcie organizowanej na terenie dzielnicy gry terenowej z okazji "Dni Białołęki" Stowarzyszenie przygotowało na planszach obszerne informacje o osadnikach i ich historii oraz o nekropoliach wraz z mapami sytuacyjnymi i rozmieściło je w pobliżu cmentarza przy ul. Ruskowy Bród. Inicjatywa również spotkała się z szerokim zainteresowaniem.
W szkołach młodzież odpowiadała na ankietę poświęconą historii osadnictwa na Mazowszu. Do współpracy włączyli się harcerze z 51 WDH, którzy sprzątali cmentarz przy ul. Ruskowy Bród przed dniem Wszystkich Świętych. Rozpoczęła się współpraca z urzędem dzielnicy, wydział ochrony środowiska podstawiał kontenery na zebrane śmieci.
Sprawa terenów
Skomplikowana sytuacja własności gruntów, na których znajdowały się cmentarze (Kościół Ewangelicki nie jest ani właścicielem, ani posiadaczem przedmiotowego terenu), przez lata ograniczała możliwości bezpośredniego działania na każdej nekropolii.
Po II wojnie światowej cmentarze nie zostały zwrócone żadnej jednostce organizacyjnej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP. Kościół - z uwagi na znikomą liczbę wiernych - nie podjął starań o ich odzyskanie. Na mocy przepisów dekretu z dnia 8 marca 1946 roku o majątkach opuszczonych i poniemieckich, cmentarze z dniem 16 kwietnia 1956 roku stały się własnością Skarbu Państwa. Z tego powodu, władze dzielnicy w sensie formalnoprawnym nie mogły podejmować decyzji w zakresie przeznaczenia tych terenów.
Inwentaryzacja cmentarzy
Troska o zachowanie stanu istniejącego od początku była głównym celem inicjatorów działań.
W wyniku współpracy z TONZ - Społeczny Komitet Opieki nad Zabytkami Cmentarza Ewangelicko-Augsburskiego w Warszawie, któremu przewodniczył Witold Straus, uzyskaliśmy karty cmentarne opracowywane w latach 1992-1994 dla cmentarzy na obszarze ówczesnego województwa warszawskiego. Szczegółowa dokumentacja inwentaryzacyjna opracowana przez konserwatorów wraz z fotografiami odnalezionych epitafiów i mapkami posłużyła do odszukania innych zarośniętych mchem lub ukrytych w ziemi miejsc pochówków. Odnaleziono wszystkie płyty nagrobne według stanu z lat 90-tych. W trakcie budowy wodociągu przy ul. Ruskowy Bród w 2004 roku natrafiono na nowy nagrobek nieujęty w poprzednich spisach i udało się zabezpieczyć go przed zniszczeniem.
Synergia dla zachowania pamięci
Inicjatywa mieszkańców postulujących ochronę spuścizny historycznej i kulturowej Białołęki zaowocowały skuteczną współpracą między mieszkańcami a samorządem. Wiceburmistrz Piotr Jaworski, przy współpracy z radą dzielnicy, doprowadził - wspólnie ze Stowarzyszeniem - do realizacji projektu Miejsce Pamięci Osadników Ewangelickich. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że w opinii wielu zainteresowanych, udało się to przeprowadzić niemal w ostatniej chwili, co być może zapobiegło bezpowrotnemu zniszczeniu niektórych nagrobków. Epitafia z dwóch białołęckich cmentarzy zostały odrestaurowane i za zgodą Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP zgromadzone w jednym miejscu na niewielkim wzgórzu, na granicy dawnej nekropolii przy ul. Ruskowy Bród.
Gigantyczna praca na rzecz ratowania cmentarzy znalazła swój pozytywny finał ponad miesiąc temu - z udziałem przedstawiciela Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego i władz dzielnicy uroczyście udostępniono Miejsce Pamięci Osadników Ewangelickich.
Teresa Falkowska
Członek Stowarzyszenia "Moja Białołęka"
