Zachowek - komu się należy i jak go uzyskać?

Prawo spadkowe - najważniejsze informacje

W naszym prawie spadkowym jeśli testator wyraził swoją wolę w zapisie testamentowym, który jest nie do podważenia, to jego zapisy są wiążące i dają wskazanym osobom pierwszeństwo w dochodzeniu swoich praw dziedziczenia testamentowego. W takim testamencie może być zapis o przekazaniu majątku po śmierci osobom obcym, wyłączając tym samym najbliższą rodzinę.

To właśnie na taki wypadek przewidziano zachowek. Ma on co do zasady chronić interesy majątkowe osoby powiązanej rodzinnie ze spadkodawcą. To właśnie ta więź rodzinna daje prawo do zachowku. Na te zapisy prawne, jak się okazuje, nie może mieć wpływu wola testatora. Zachowek oznacza, że dana osoba utrzymuje to prawo nawet wtedy, gdy jest to sprzeczne z jego wolą.

Powyższe wskazywać by mogło, że zachowek przysługuje tylko i wyłącznie w przypadku dziedziczenia testamentowego. Jednak instytucja zachowku rozciąga się również na szczególny przypadek przy dziedziczeniu ustawowym. Sytuacja taka zachodzi, kiedy udział w spadku ustawowego spadkobiercy (ze współistniejącym prawem do zachowku) jest jednocześnie niższy niż należny mu zachowek.

Zdarza się, że zakłady pogrzebowe są w stanie polecić kancelarię adwokacką, która zajmuje się właśnie takimi sytuacjami związanymi z dziedziczeniem po osobie zmarłej.

Powszechnie się przyjęło, że roszczenie o zachowek jest związane ze świadczeniem pieniężnym, nie może być realizowane poprzez przekazanie należności w formie rzeczowej. Zapisy prawa potwierdzają, że roszczenie to musi być realizowane w formie wypłaty pieniężnej, na inną formę zadośćuczynienia żądaniu zachowku muszą wyrazić zgodę wszyscy uczestnicy tego postępowania, a więc tego, na którym ciąży obowiązek wypłaty i tego, który ma do tego zachowku prawo.

Komu należy się zachowek?

Artykuł 991 Kodeksu Cywilnego precyzuje, komu należy się zachowek, są to: zstępni, małżonkowie i rodzice spadkobiercy.

Zstępni - tj. dzieci własne i przysposobione, wnuki i prawnuki, Ważna jest tu jednak zależność, w przypadku, gdy w dniu otwarcia spadku dzieci spadkobiercy żyją, to jego wnuki nie mają prawa do zachowku. Jeżeli zaś dzieci spadkodawcy nie żyją, to dopiero wówczas wstępują w uprawnienia do roszczenia o zachowek wnuki. Podobnie, gdy nie żyją i dzieci, i wnuki, wówczas dopiero uzyskują prawa prawnuki. Podobny mechanizm następuje w sytuacji zrzeczenia się praw do spadku lub wydziedziczenia dzieci i dalej wnuków.

W przypadku małżonka spadkodawcy, to należy się on tylko wówczas, gdy ten małżonek był z właścicielem majątku w ważnym związku małżeńskim. Nie przysługuje małżonkowi po uprawomocnieniu się wyroku o rozwodzie albo kiedy przed sądem nie zapadł jeszcze wyrok w tej sprawie, ale spadkodawca wniósł pozew w przedmiocie wydania orzeczenia rozwodu z winy współmałżonka.

Separacja nieformalna, czyli taka, kiedy małżonkowie mieszkają oddzielnie od wielu lat i ich wspólne życie ustało, nie prowadzą wspólnie domowego gospodarstwa - nie pozbawia tego współmałżonka prawa do zachowku. Jedynie wyrok o rozwodzie lub wystąpienie do sądu o orzeczenie o winie rozpadu związku małżeńskiego za życia spadkodawcy hamuje roszczenie do zachowku.

Rodzice spadkodawcy są ostatnią grupą, która ma prawo do zachowku w sytuacji, gdy nie ma żyjących dzieci lub wnuków, albo współmałżonka uprawnionego.

Ważną kwestią jest instytucja przysposobienia, która daje prawo do zachowku po dzieciach przysposobionych, zaś rodzice naturalni w takiej sytuacji już nie posiadają tego prawa po swoich dzieciach.

Podobnie dzieci przysposobione na równi z naturalnymi dziećmi spadkodawcy zachowują prawo do zachowku.

REKLAMA

Jaka jest wysokość zachowku?

Wysokość przysługującego zachowku to bardzo istotna kwestia dla stanu majątkowego każdej ze stron postępowania w procesie żądania prawa o zachowek. Co do zasady ujętej w przepisach Kodeksu Cywilnego osoby uprawnione do zachowku mają prawo do 1/2 wartości udziału spadkowego, do którego mieliby prawo w przypadku dziedziczenia ustawowego. Jest jednak wyjątek od tej zasady, często sprawiający trudności interpretacyjne. Do 2/3 wartości udziału spadkowego przy dziedziczeniu ustawowym mają małoletni i osoby niezdolne do pracy trwale. Jeśli chodzi o tych pierwszych to stwierdzenie małoletności osoby w dniu otwarcia spadku, czyli z chwilą śmierci spadkodawcy nie sprawia trudności. Wystarczy tylko analiza aktów urodzenia i śmierci. W naszym systemie prawnym osoba małoletnia jest nią do ukończenia 18 roku życia. W tym miejscu należy wspomnieć o małym wyjątku, kiedy to kobieta z ukończonym 16 rokiem życia uzyskała sądowe (sądu rodzinnego) zezwolenie na zawarcie małżeństwa, co czyni ją pełnoletnią. Wówczas w ustalaniu prawa do zachowku i jego wysokości taka kobieta traktowana jest jako pełnoletnia, jeżeli zawarła skutecznie małżeństwo zgodnie z wymogami prawa (bo to jest warunkiem upełnoletnienia w zezwoleniu sądowym na zawarcie małżeństwa przez małoletnią szesnastolatkę).

Najwięcej wątpliwości interpretacyjnych budzi wysokość wyższego zachowku dla osób niezdolnych trwale do pracy. W przepisach prawa nie ma definicji pojęcia trwałej niezdolności do pracy. Rozstrzygnięcie, czy dana osoba jest trwale niezdolna do pracy, należy w każdym indywidualnym przypadku do sądu. Dla sądu ma znaczenie całość okoliczności faktycznych. Ma znaczenie czy osoba uprawniona w chwili otwarcia spadku (chwila śmierci testatora) lub krótko po jego otwarciu była, lub stała się trwale i całkowicie niezdolna do pracy. Wyższy zachowek (2/3 wartości) należy się tylko takim osobom.

Zachowek może się przedawnić, jak każde roszczenie o charakterze majątkowym. Kodeks Cywilny określa, że roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu. Gdy nie ma ważnego testamentu, zachowek przedawnia się po upływie 5 lat od otwarcia spadku (daty śmierci spadkodawcy).

Możliwe jest przerwanie biegu przedawnienia zachowku w sytuacji wniesienia do sądu pozwu o zapłatę zachowku albo wniosku wzywającego do próby ugodowej w przedmiocie wypłaty zachowku. Art. 123 KC uwzględnia również złożenie przez uprawnionego do zachowku wniosku o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie ustawowego prawa do spadku i zachowku, albo wniesienie zastrzeżenia co do ważności testamentu przez uczestnika postępowania sądowego w sprawie stwierdzenia nabycia spadku.

REKLAMA

Zachowek a darowizna - jakie są różnice?

Zachowek a darowizna, to kolejne problematyczne kwestie występujące przy określaniu prawa i wysokości zachowku.

Przy ustalaniu prawa do zachowku, co do zasady, dolicza się do wartości masy spadkowej darowizny wykonane przez spadkodawcę. Częste są bowiem sytuacje, kiedy scheda spadkowa jest bardzo niska lub wręcz zerowa. Natomiast wiadomym dla uprawnionych do spadku i zachowku jest fakt, że przed śmiercią i wcześniej spadkodawca dokonał darowizn na rzecz krewnych i nie tylko. Fakt ten nie jest jednoznaczny, że zachowek nie należy się lub jest znikomy.

W prawie określone są wyjątki w tej sprawie. Na mocy art. 994 KC do spadku nie wlicza się wartości drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach i darowizn dokonanych przed więcej niż 10 laty licząc wstecz od daty śmierci (daty otwarcia spadku).

Najprostszy przykład, to sytuacja, kiedy otrzymamy w akcie darowizny mieszkanie, dom od spadkodawcy pięć lat przed jego śmiercią to nasze rodzeństwo lub inni uprawni mają prawo starać się o uzyskanie zachowku z całości majątku z wartością tej darowizny (mieszkania, domu) włącznie. Przy obliczaniu masy spadkowej wlicza się wszystkie darowizny poczynione przez spadkodawcę na rzecz spadkobiercy testamentowego (czyli niekoniecznie spokrewnionego), ale także na rzecz ustawowych spadkobierców zabiegających o zachowek. W konsekwencji tego spadkobiercy ustawowi muszą się liczyć, że darowizny dokonane na ich rzecz za życia spadkodawcy będą odliczane od ich wysokości wartości należnego im zachowku obliczanego po otwarciu spadku. Dlatego adwokaci często proszą, by przed złożeniem pozwu w sądzie dokonać analizy otrzymanych darowizn od spadkodawcy z okresu ostatnich 10 lat, bo przed sądem okazać się może, że żądanie wyrażone w pozwie okaże się bezzasadne.

Osobami zobowiązanymi do zapłaty zachowku są:

Spadkobiercy, tzn. testamentowi i ustawowi

Osoby, na których rzecz ustanowiono zapis windykacyjny, czyli ci, którym w formie aktu notarialnego spadkodawca przekazał określone przedmioty z masy spadku (zapisobiorcy windykacyjni są zobowiązani do wypłaty zachowku dopiero wówczas kiedy nie ma możliwości otrzymania należnego zachowku od spadkobierców);

Osoby, które otrzymały darowiznę od spadkodawcy, ci odpowiadają za zachowek w ostatniej kolejności i tylko do wysokości wartości przedmiotu darowizny.

Rozstrzygnięcia przed sądem w przedmiocie zachowku należnego są zróżnicowane w zależności od stopnia zawiłości przedmiotu sprawy. Po ustaleniu przez sąd osób zobowiązanych do wypłaty kwoty zachowku może być ustalony sposób i termin wypłaty zachowku na rzecz osób uprawnionych w formie jednorazowej wpłaty albo z podziałem na raty. Ich wysokość i daty spłaty zachowku w formie ratalnej też ustala sąd. Sąd może także nakazać sprzedaż składników majątku w celu zaspokojenia roszczeń o zachowek należny.

We wszystkich wątpliwych sytuacjach związanych z zachowkiem należy zwracać się do Sądu Rejonowego właściwego ze względu na miejsce ostatniego zamieszkania spadkodawcy.

Coraz częściej zobowiązani do wypłaty zachowku wchodzą w relację z uprawnionymi do tego roszczenia i w drodze ugody pozasądowej realizują swój obowiązek. Takie poczynania są najbardziej pożądane z punktu widzenia nakładów finansowych na koszty sądowe, zastępstwa procesowego - adwokatów i najważniejszy argument czasochłonności postępowania. Ponadto w zawartej w drodze dobrowolnej ugody można dokonać ustaleń i dogodnych terminów spłaty roszczenia o zachowek. Takie postępowanie jest także najbardziej wspierające relacje rodzinne, bo przy drodze sądowej i całej procedurze składania dowodów w sprawie dochodzi do skonfliktowania członków rodziny, którzy na lata zachowują złość wobec strony zobowiązanej lub wnoszącej żądanie o zachowek.

Sprawdzone i pełne profesjonalizmu zakłady pogrzebowe z Warszawy zawsze chętnie pomogą Państwu w dopełnieniu formalności, albo pokierują gdzie należy się z daną sprawą, związaną z dziedziczeniem po osobie zmarłej, udać.