Cień burzowych chmur. Spacer Aleją Róż

Od Autorki

Urodziłam się i wychowałam w najmłodszej dziel­nicy Krakowa. To tam spędziłam połowę mojego życia. Wciąż z sentymentem wracam w zakątki, z który­mi wiąże się mnóstwo wspomnień - zarówno dobrych, jak i mrocznych, przepełnionych lękiem. Chociaż dla rodowitych krakowian ta część metropolii nadal stano­wi coś w rodzaju dzikiej narośli na starannie pielęgno­wanym drzewie, dla mnie na zawsze pozostanie miej­scem szczególnym.

Zapraszam Was na spacer Aleją Róż - główną ar­terią Nowej Huty, oraz w inne, nie mniej interesujące zakątki.

Jesteśmy na placu Centralnym, który z założenia miał być największym rynkiem nowoczesnego mia­sta. Spoglądam w prawo. Kiedyś niemalże cały parter

otoczonego arkadami budynku przy osiedlu Centrum A zajmował sklep Mody Polskiej z charakterystycznym logo w kształcie jaskółki. Ubierały się tutaj chyba wszyst­kie nowohuckie strojnisie.

Za moimi plecami odjeżdża z przystanku tramwaj. Dzisiaj jest to ultranowoczesny, wyposażony w elek­troniczne cuda ,,Krakowiak" - chluba Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego. Wciąż jeszcze pamiętam drewniane ławki w starych wagonikach tur­koczących głośno po szynach. Z biegiem czasu zastę­powano je nowszymi modelami, wypartymi następnie przez tak zwane trumienki, które do dzisiaj można zo­baczyć w Krakowie.

Spoglądam na północ. Przede mną wznoszą się sy­metryczne kamienice. W jednej z nich do niedawna miała swe podwoje Skarbnica - piętrowe królestwo książek, w którym można było znaleźć wszystko: od bajeczek dla dzieci, poprzez beletrystykę, podręczniki i poradniki, aż po mapy. Żałuję, że kultowa księgarnia nie oparła się upływającemu czasowi.

W bliźniaczym budynku po przeciwnej stronie znaj­dowała się Cepelia, czyli dzisiejszy Cepelix. Można tu nabyć stroje ludowe, rękodzieło oraz ozdoby z bursz­tynu. To niemalże Sukiennice w pigułce.

Idziemy dalej. Na lewo, tuż za Skarbnicą, mieścił się kiedyś koktajlbar. Ach! Jakie tam serwowano desery! I ten wspaniały smak specjału truskawkowego, który był sztandarowym wyrobem lokalu.

Powoli zbliżam się do miejsca, gdzie przed laty stał cokół z uwiecznionym w brązie Leninem. Wódz rewolucji, ubrany w rozpięty, powiewający na wietrze płaszcz, dumnie kroczył w stronę placu Centralnego. Wyglądał tak, jakby właśnie kończył spacer Aleją Róż i z założonymi do tyłu rękami spoglądał z góry na nie­pokornych mieszkańców dzielnicy.

Moje włosy rozwiewa ten sam wiatr, który niegdyś powiewał nad głowami przodowników pracy niosą­cych pierwszomajowe transparenty z wypisanymi do­konaniami oraz hasłami propagandowymi. Towarzy­szył im łopot niezliczonych flag. Spoglądam w miejsce, gdzie przed laty pomiędzy klombami różanych krze­wów znajdował się kontrowersyjny pomnik. Pusto tu­taj. Wódz rewolucji odszedł, w jego miejscu nic się nie pojawiło. Czegoś tutaj brakuje - myślę za każdym razem, kiedy wracam do Nowej Huty. Może innego pomnika, który nie kojarzyłby się w tak przygnębiający sposób?

Możemy jeszcze na chwilę przysiąść w ,,Stylowej". Najstarsza restauracja w tej części miasta po sześćdzie­sięciu latach działalności w pełni zasługuje na miano kultowej. Elegancki lokal z pianinem od początku ist­nienia przyciągał tutejsze elity.

Aleja Róż ciągnie się daleko na północ. Z prawej strony przylega do niej park Ratuszowy - wspomnie­nie po niezrealizowanym do końca planie Tadeusza Ptaszyckiego, jednego z najważniejszych projektantów dzielnicy. To on był autorem koncepcji miasta nowo­

czesnego, a jednocześnie zwartego. Zgodnie z życze­niem pomysłodawcy przedsięwzięcia - Józefa Stalina, Nową Hutę zaprojektowano tak, aby wkomponować ją w klimat Krakowa. Stąd liczne arkady i zdobienia blo­ków przywodzące na myśl kamienice Starego Miasta. Gdybyśmy z placu Centralnego skręcili na wschód, zo­baczylibyśmy charakterystyczne, stylizowane na rene­sans zabudowania Centrum Administracyjnego, zwane tutaj Watykanem lub Pałacem Dożów. Adam Ważyk w swoim poemacie określił tę architekturę jako ,,patos pod rękę z tandetą".

Stawianie pierwszych domów Nowej Huty zapro­jektowanych przez Franciszka Adamskiego rozpoczęto w 1949 roku. Budowano je na wzór bloków na war­szawskim Mariensztacie. To tutaj rywalizowali ze sobą przodownicy pracy, wznosząc miasto oraz kombinat. Historia jednego z nich, Piotra Ożańskiego, stała się kanwą filmu Człowiek z marmuru w reżyserii Andrzeja Wajdy. Ówcześni robotnicy mieszkali w prowizorycz­nych barakach. Osiedle to, zwane Meksykiem, rządziło się prawami zbliżonymi do Dzikiego Zachodu - tak bardzo było niebezpieczne.

Zawsze urzekały mnie stylizowane na fortyfikacje domy wielorodzinne znajdujące się w środkowej części dzielnicy. Ideą przyświecającą ich budowie było nadanie im funkcji obronnych. W razie ewentualnych działań wojennych całe osiedla miały być szczelnie zamykane. Pod blokami oraz budynkami użyteczności publicznej

ciągną się systemy bunkrów, zaplanowanych i wymuro­wanych w okresie tak zwanej grozy atomowej.

Nowohuckie podwórka tworzą klimatyczne enkla­wy przepełnione zielenią. Wiosną dzielnica rozkwita bzami, jaśminami, kalinami, a później dywanami róża­nych krzewów. Latem w tafli zalewu przeglądają się zie­lone korony klonów oraz wierzb płaczących. Jesienią drzewa okalające Aleję Róż przyoblekają się królewską purpurą, ciepłymi brązami oraz słoneczną żółcią. Pod stopami spacerowiczów szeleszczą opadłe liście.

Oczywiście Nowa Huta to nie tylko wygasający dzi­siaj kombinat metalurgiczny oraz socrealistyczna archi­tektura. Jest to także miejsce zamieszkiwane przez tysią­ce ludzi z ich historiami, przeżyciami, wspomnieniami oraz dokonaniami. W niniejszej powieści chciałabym odczarować najmłodszą dzielnicę Krakowa i pokazać, że wciąż bije jej serce, a mieszkający tu ludzie to nie tylko...

...Wielka migracja przemysł budująca,

nie znana Polsce, ale znana dziejom,

karmiona pustką wielkich słów, żyjąca

dziko, z dnia na dzień i wbrew kaznodziejom -

w węglowym czadzie, w powolnej męczarni,

z niej się wytapia robotnicza klasa.

Dużo odpadków. A na razie kasza.1

1 Fragment pierwodruku Poematu dla dorosłych Adama Ważyka opubliko­wanego na łamach ,,Nowej Kultury" (nr z 21 VIII 1955).

Dzielnica w swej krótkiej, niespełna siedemdziesię­cioletniej historii stała się areną wielu porywających wydarzeń. Tutaj trwał nieudolny eksperyment stworze­nia istoty pozbawionej wiary oraz tożsamości narodo­wej. Miał powstać homo sovieticus - lecz zamiast niego wyrastały kolejne pokolenia ludzi z krwi i kości. Osób posiadających plany, marzenia i aspiracje. Trzystuty­sięczna rzesza, której głosu nie stłumiły gumowe pały Milicji Obywatelskiej.

Pomiędzy tutejszymi blokowiskami Karol Wojtyła - wówczas jeszcze młody biskup pomocniczy - zapo­czątkował walkę o wzniesienie pierwszego w dzielnicy kościoła - Arki Pana.

W czasie stanu wojennego mieszkańców Nowej Huty szczypał w oczy gaz łzawiący, gdy dochodziło do zamieszek pomiędzy nimi a oddziałami ZOMO. Do dziś pamiętam, jak przemykaliśmy chyłkiem wzdłuż uzbrojonych po zęby kordonów. Jak rozpędzano ma­nifestantów za pomocą armatek wodnych. Jak z da­chów sypał się deszcz ulotek nawołujących do obalenia władzy.

U schyłku lat osiemdziesiątych waleczni i niepokor­ni młodzi ludzie gromadzili się licznie na placu Cen­tralnym, manifestując swą niechęć do komunistyczne­go rządu. Częstym celem ataków był pomnik Lenina - znienawidzony symbol ówczesnego systemu.

Wybierzcie się ze mną na przechadzkę po najwięk­szej dzielnicy Krakowa - od momentu jej powstania aż po współczesność. Przejdźmy razem Aleją Róż, błot­nistymi zaułkami Meksyku, zabrnijmy w trawy porasta­jące Łąki Nowohuckie. Wsłuchajcie się w jej odgłosy: w łopot flag i transparentów, w okrzyki robotników budowlanych, w płacz oraz śmiech wychowujących się tutaj dzieci, w huk pracującego kombinatu oraz zgrzy­tanie tramwajów.

Zapraszam!

Prolog

Słaba poświata księżyca oświetlała leżącego na boku mężczyznę ze skrępowanymi rękami i z kneblem w ustach. Parę minut wcześniej nieszczęśnik otrzymał kilka solidnych razów, z czego pierwszy, wymierzony w potylicę, pozbawił go przytomności.

W momencie upadku poszkodowany przypieczęto­wał swój los. Mógłby uniknąć pobicia, gdyby zignorował anonim wzywający go na spotkanie. Przychodząc, potwier­dził wszystkie swoje winy. Bez wątpienia miał wiele na su­mieniu, może nawet znacznie więcej, niż zakładał człowiek zamierzający jednoosobowo oskarżyć go, skazać i wymie­rzyć mu sprawiedliwość. Przegrał, ponieważ górę wziął strach przed zdemaskowaniem i jego konsekwencjami.

Gdy mężczyzna padł, oprawca porządnie związał mu ręce oraz nogi, a następnie zakneblował usta. Upew­

nił się, że wystarczająco unieszkodliwił przeciwnika. Potem wziął w dłoń leżący obok pogrzebacz i kilka­krotnie uderzył w skrępowane ciało. Trzasnęły złama­ne kości nadgarstka, przywracając mężczyźnie świado-mość.

- Świetnie! Teraz wiem, że będziesz zdychał w bólu i bezsilności. Cierp tak, jak na to zasługujesz - powie­dział kat.

Kolejne ciosy wymierzał nie tyle z chęci dręczenia ofiary, co ze zwyczajnej wściekłości. Leżący u jego stóp człowiek zwijał się z bólu. Jęczał rozpaczliwie, jakby chciał błagać o litość, lecz na tę nie miał szans. Jego oczy rozszerzone były niewyobrażalnym przerażeniem.

- Zniszczyłeś życie wielu osób, bydlaku - mruczał pod nosem oprawca, usprawiedliwiając swoje postępo­wanie. - Nie skrzywdzisz już nikogo więcej. Nikogo - powtórzył. - Nigdy!

Podszedł do zamurowanej kilka dni wcześniej edy­kuły. Ostatni raz upewnił się, że wyrwa, którą zrobił w murze, jest wystarczająca. Wyjął zza pazuchy kredę i, świecąc sobie latarką, nagryzmolił napis na pociem­niałej od starości ścianie. To był wyrok śmierci z krót­kim opisaniem winy.

Wrócił do leżącego człowieka. Był sam, musiał dzia­łać szybko, opór skazańca stanowiłby zbędne utrud­nienie, powodując stratę cennego czasu. Zignorował błagalne spojrzenia. Przeciągnął szamoczącą się ofia­rę po betonowej posadzce. Z wysiłkiem uniósł ciało

i przerzucił przez krawędź otworu. Kosztowało go to sporo trudu, gdyż nisza była stosunkowo ciasna, a wi­nowajca rozpaczliwie próbował się bronić, lecz w koń­cu wepchnął mężczyznę na właściwe miejsce.

Nabrał kielnią przygotowanej uprzednio zaprawy i pacnął nią na mur. Energicznie stuknął trzonkiem w ułożoną cegłę, stawiając kropkę nad i. Kolejna ce­gła, pacnięcie zaprawą, energiczne stuknięcie. Męż­czyzna pracował wytrwale i szybko, bez zbędnych przerw. Słyszał mocno wytłumione szuranie oraz ża­łosny jęk człowieka, który leżał za szybko wzrastającą ścianą.

- Zdychaj powoli i świadomie. Masz czas na zrobie­nie rachunku sumienia. Do zobaczenia w piekle - bur­knął półgłosem, osadzając w miejscu jedną z ostatnich cegieł.

Nie odczuwał skrupułów. Przypuszczał, że kiedyś się w nim odezwą, lecz na razie dominowała żądza zemsty.

Wymierzał sprawiedliwość samodzielnie, ponieważ musiał chronić inne osoby. Był zdeterminowany. Jak tylko powstał plan ukarania sprawcy wielu nieszczęść i krzywd, postanowił, że osobiście wszystkim się zaj­mie. Nie mógł dopuścić, aby leżące za ścianą ścier­wo jeszcze komuś w jakikolwiek sposób zaszkodziło. Taki drań nawet zza grobu mógł być niebezpieczny, więc czym mniej ludzi brało udział w egzekucji, tym lepiej.

Ostatnia cegła trafiła tam, gdzie należy. Mężczyzna otarł pot z czoła. Miał jeszcze trochę pracy do wy­konania. Nie wolno mu było dopuścić, żeby kryjów­ka została odkryta zbyt szybko. Wprawdzie budynek przeznaczono do rozbiórki, ale nic nie wskazywało na jej rozpoczęcie w najbliższym czasie. Przewodniczący pawlickiej spółdzielni, choć znał stan oficyny, do tej pory nie kwapił się z wydaniem ludziom polecenia, aby uporządkowali teren.

Dla niepoznaki oprawca przesłonił świeżo wysta­wioną ścianę starymi, zdewastowanymi gratami. Zabił ostatnie niezamurowane okno oficyny. Upewnił się, że bez użycia łomu nikt nie sforsuje przeszkody. Wziął kielnię, pogrzebacz i latarkę. Potem wyszedł z ciasnego pomieszczenia i starannie domknął wypaczone drzwi. Te zabezpieczone były wcześniej deskami, więc poza­kładał je jak poprzednio.

Ryzyko, aby ktoś usłyszał hałas, było znikome. O tej porze w tym miejscu nie pojawiał się nikt przy zdro­wych zmysłach. Każdy wolał omijać zabudowania dworskie szerokim łukiem. Od dawna mawiano, że po na wpół zrujnowanej ruderze snuje się widmo Mariu­sza Pawłowskiego, strasząc śmiałków dziurą w prze­strzelonej głowie. Nawet gdyby ktoś usłyszał dobiega­jące stamtąd odgłosy, prędzej przypisałby je upiorowi niż działaniom żywego człowieka. Ot, potęga strachu!

- Wszyscy za jednego. - Mężczyzna dokończył pół­głosem zdanie, które zaczął wypowiadać dwadzieścia

cztery godziny wcześniej, przed przystąpieniem do aktu zemsty.

Sprawdził, czy pomieszczenie jest należycie zabez­pieczone, przeszedł przez mroczną sień, a następnie chyłkiem opuścił budynek. Zostały mu do zamknięcia i zabicia ostatnie drzwi. Kilka minut później odetchnął z ulgą, ponownie wieszając na nich dyktę z napisem ,,Zakaz wstępu - obiekt zagrożony zawaleniem".

Człowiek pogrążony w nieprzeniknionej ciemności rozpaczliwie jęczał. W złamanym nadgarstku odczuwał rwący ból, podobnych cierpień przysparzały pęknięte żebra oraz jądra, w które otrzymał kilka solidnych kop­niaków. O wiele gorszy od bólu był jednak obezwład­niający strach, że oto przyjdzie mu dokonać żywota. Z chwilą, gdy jego ciemiężyciel zamknął cegłą ostatni prześwit i pozbawił go choćby minimum światła, męż­czyzna zdał sobie sprawę z własnej lekkomyślności. Nie powinien był przychodzić w to upiorne miejsce.

Chciał wołać o pomoc, lecz knebel skutecznie tłumił jego słowa. Jęczał więc z bólu i bezradności. Chociaż połamane i skrępowane ręce ograniczały możliwość ruchu, skazaniec miał nadzieję, że gdyby tylko zdołał wstać, to naporem ciała wypchnąłby świeżo ułożone cegły. Musiał tego dokonać, zanim zaprawa zwiąże, ponieważ nie miał innej szansy na ratunek.

Poczekaj, skurwysynu! - pomyślał pod adresem swoje­go kata. Niech no tylko wydostanę się z tej dziury, gorzko tego pożałujesz. Poślę cię przed oblicze diabła, naiwny głupku!