Dziennik z Gusen

Wstęp 7

Corrado Stajano

Pod znakiem człowieka 17

Mario De Micheli

Od redaktora wydania włoskiego 33

Dziennik z Gusen

Od 23 stycznia do grudnia 1944. Nagranie 42

Aresztowanie 42

W więzieniu San Vittore 44

Pierwszy ,,list do Marii" 46

Przesłuchanie 47

,,Transport" do Mauthausen 49

Mauthausen 51

Z bloku na blok 54

Kommando z Gusen 56

Kamieniołom 59

Choroba 60

Polscy lekarze 61

Obrazy dla esesmanów 63

Boże Narodzenie 1944. Dziennik 66

Od 13 lutego do 13 kwietnia 1945. Dziennik 72

Od 2 maja do 24 lipca 1945. Dziennik 208

Dodatek

Dwa wspomnienia, list i przemówienie 405

Przypisy odnoszące się do osób wymienionych w ,,Dzienniku" 409

Nota biograficzna 416

Lista obrazów namalowanych przez Aldo Carpiego w obozie 420

Łaźnia była wielkim pomieszczeniem z prysznicami. W jed­nym narożniku był lekarz, który badał ludzi, i fryzjerzy, którzy strzygli włosy i brody. Zaraz po wejściu, jeszcze przed rozebra­niem się, ustawili nas w szeregu jak żołnierzy i powiedzieli, że wszyscy, którzy mają chleb, muszą go oddać. Tak też zrobiliśmy. Następnie jeden z nich - oficer z czarną przepaską na oku - po­wiedział, żeby osoby chcące odzyskać chleb, wystąpiły z szere­gu. I wielu młodych - ja nie, ja od razu zrozumiałem, co wisiało w powietrzu - wystąpiło przed szereg; wtedy zaczęli ich bić ki­jami, nie szczędząc razów. To był ich sposób szybkiego uświada­miania, jak się rzeczy mają.

Potem przeprowadzili swego rodzaju badanie lekarskie i ci, których uznali za niezdolnych do pracy, zostali zgromadzeni po drugiej stronie. Ja miałem już powiedzieć, że też jestem niezdol­ny, ale na szczęście tego nie zrobiłem. Wśród tych niezdolnych znaleźli się generał karabinierów, jeden kaleki Włoch oraz wszy­scy, którzy jako tacy się zgłosili. Zabrano ich do tego słynnego zamku koło Linz, zamku Hartheim, gdzie mieściła się szkoła dla obozowych prześladowców, jak gdyby zabierano ich na leczenie, po czym wszystkich ich zamordowano.

Tak więc kazali nam się rozebrać, zabrali wszystkie ubrania, które mieliśmy ze sobą i dali każdemu po jednej koszuli (mnie sięgała do pępka), kalesony (kończące się w połowie nóg) i drew­niaki, a potem na dwór, na śnieg, natychmiast; ja nie złapałem nawet przeziębienia. Dziwne, prawda?

Później wysłali nas na blok 18, blok kwarantanny, gdzie zo­stałem miesiąc. Miesiąc w San Vittore, część stycznia i część lutego; część lutego i marca na kwarantannie. Tam nie kazali pracować. Spało się na ziemi, wszyscy na materacach z trocin, jeden obok drugiego. Był tam też z nami adwokat Scotti, miał ślady przypalania na paznokciach. Zrobili mu je na przesłucha­niu; potem również jego zabrali do tego zamku i zamordowali. Był też Lovati; jemu w jakiś sposób udało się rozpuścić wieści, że byłem malarzem i w kwietniu wysłali mnie na blok 17, gdzie znajdowali się inni malarze, Francuzi, Jugosłowianie, Czecho­słowacy, Hiszpanie, Rosjanie. I tak pozwolili mi pomalować trochę z nimi, dzięki czemu cieszyłem się odrobinę większym szacunkiem i dostawałem trochę więcej do jedzenia - na przy­kład parę ziemniaków.

Później nie wiem, co się stało. Doszło do jakiegoś buntu czy cze­goś, co wyglądało na manewr przeprowadzony przez pozosta­łych więźniów-malarzy, którzy mieli o ponad dwa lata większy ,,numer" ode mnie. Gdy dowiedzieli się, że byłem profesorem malarstwa na Akademii Brera, zwrócili się przeciwko mnie. Tak oto w pewnym momencie zabrano mi jedzenie, a potem również farby. Pewnego dnia zobaczyłem na stole naszego bloku właśnie te farby, które przyjechały ze mną z Mediolanu i powiedziałem: ,,O! Patrzcie, moje farby!". Był tam z nami też jeden z moich ko­legów malarzy - Czechosłowak, i powiedział mi: ,,Spójrz na swój numer". Ja miałem numer pięciocyfrowy (53376), a on cztero­cyfrowy i o wiele niższy. W obozie był zatem trzy czy cztery lata dłużej ode mnie. Powiedział mi więc: ,,Tu nie ma mojego czy two­jego, jest tylko numer".

Takie było tamtejsze życie. Trzeba tu powiedzieć, że on tę swo­ją pozycję wywalczył w pocie czoła, a pojawienie się włoskiego ma­larza sprawiło, że zaczął się bać przydziału do robót poza obozem, a więc skazania na śmierć. Ale po wyzwoleniu właśnie ten malarz napisał do mnie z Pragi - chciał wiedzieć, czy przeżyłem. Odpo­wiedziałem mu: ,,Przeżyłem", miałem się dobrze, ocalałem.

Ale tam nikt nie był do końca w pełni rozumu. Właśnie od tego malarza, który wytoczył mi wojnę, czasami dostawałem coś do jedzenia. On czasem otrzymywał paczki - Niemcy, a także Austriacy i Czechosłowacy i zdarzało się, że też Polacy, których traktowano jak Niemców, mogli dostawać jakieś rozpadające się na kawałki paczki z domu - więc gdy dochodziły do niego, dawał mi kawałek ciasta, tortu, lekko zużyty czosnek; jedzenie czosnku tam wywierało wrażenie. Obozowy wikt był zawsze bez smaku - jedząc czosnek, miałem wrażenie, że jadłem pieczeń.

Zatem w Mauthausen w pewnym momencie doszło do dziw­nego manewru - zabrali mnie z bloku 17, gdzie się znajdowałem, i wysłali mnie na inny, 14, gdzie byłem traktowany gorzej, dużo gorzej. Przede wszystkim śpiąc na poprzednim bloku, każdy mógł zająć tyle miejsca, ile zajmowało jego ciało. Natomiast tu nie tylko nie było materaców, ale kazali nam też stawać na no­gach obok siebie, jeden oparty o drugiego, a potem mówili: ,,Rzu­cić się na dół". I upadając na ziemię, znajdowaliśmy się w pozycji, w której nie można było wytrzymać w żaden sposób. To było be­stialskie - jeśli twoje nogi znajdowały się pod innymi, nie mogłeś ich wyciągnąć na wierzch, a jeśli były na górze, nie mogłeś ich więcej włożyć pod spód. Moje zdrowie zaczęło szwankować na tamtym bloku, ponieważ spanie na ziemi, na gołej ziemi i w ten sposób... Krótko mówiąc, wszystkie te moje późniejsze dole­gliwości zaczęły się właśnie tam. Potem zabrali mnie stamtąd i przenieśli w inne miejsce, niedaleko, razem z dwójką innych, z których jeden był skazany na śmierć; dowiedziałem się o tym później. Zawsze zadawałem sobie pytanie: kto wie, dlaczego mnie tu wsadzili, obok tego człowieka, który, nawiasem mówiąc, był sympatyczny; miał już swoje lata. Następnie powiedzieli mi, że próbował uciec, a oni go złapali. Jakiś czas potem oczywiście go zabili; powiesili go i do widzenia, żegnaj. A ja myślałem: ,,Kto wie, dlaczego mnie tu wsadzili?". Miejsce wydawało się dobre, a jednak było na odwrót.

Pewnej nocy, gdy spaliśmy, wszedł młody esesman z psem. Myślę, że chciał dokonać przeszukania czy rewizji, jak to się tam mówiło. To przeszukanie wyglądało tak: najpierw esesman po­szedł w miejsce, w którym leżał stos kołder. Zrzucił je na ziemię, potem zabrał się za to, co nazywaliśmy miskami - głębokie tale­rze do zupy, zrobione z metalu i majoliki; zaczął rozrzucać je tu i tam, podczas gdy my leżeliśmy na ziemi i udawaliśmy, że śpimy. Pies podchodził do nas i dotykał nas pyskiem. To był jeden z tych ich psów, owczarek niemiecki. A my leżeliśmy zastygli w bezru­chu, bo gdybyśmy się poruszyli, wówczas pies...

Fragment rozdziału Od 23 stycznia do grudnia 1944