Ubezwłasnowolnienie a odpowiedzialność karna i cywilna za popełnione czyny
Zdarza się, że przestępstwo lub wyrządzenie szkody jest dokonywane przez osobę, która nie zdaje sobie sprawy z faktu swojego niewłaściwego lub przestępnego działania. Może do tego dojść np. gdy dana osoba dopuszczająca się tego typu zachowań jest dotknięta chorobą psychiczną lub innymi zaburzeniami, które istotnie zakłócają jej zdolności co do oceny swoich zachowań i wynikających z nich konsekwencji. W niniejszym artykule przedstawimy tematykę dotyczącą wyłączenia odpowiedzialności karnej i cywilnej w przypadku osób ubezwłasnowolnionych.
Na czym polega ubezwłasnowolnienie?
Instytucją ubezwłasnowolnienia zajmuje się przede wszystkim nauka prawa cywilnego. Jej istota polega na uchronieniu osób od negatywnych skutków prawnych podejmowanych przez nich czynności. Chodzi o przypadki, w których dana osoba nie jest świadoma skutków prawnych podejmowanych przez siebie działań. Wspomniany brak świadomości może wynikać z choroby psychicznej lub z niedorozwoju umysłowego. Przy czym nie wystarczy samo stwierdzenie, że dana osoba, z uwagi na wymienione powyżej przesłanki, nie była świadoma skutków dokonywanej czynności prawnej. Do zastosowania przedmiotowej instytucji konieczne jest bowiem przeprowadzenie wymagającego postępowania przed sądem cywilnym, którego zwieńczeniem będzie wydanie postanowienia o ubezwłasnowolnieniu częściowym lub całkowitym. Podstawowym celem postępowania dowodowego jest ustalenie stanu psychicznego osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, dlatego sąd w każdym przypadku przeprowadza dowody z opinii biegłych lekarzy neurologa bądź psychiatry oraz psychologa. Należy pamiętać, że celem ubezwłasnowolnienia jest zapewnienie bezpieczeństwa osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona, a nie służyć jej bliskim i otoczeniu.
Skutki ubezwłasnowolnienia
Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie ma zdolności do czynność prawnych, więc jej oświadczenia np. o zaciągnięciu kredytu, poręczeniu, wynajęciu lokalu, sprzedaży samochodu czy zawarciu innych umów cywilnoprawnych oraz oświadczenia jednostronne - np. takie jak oświadczenie o braku wyrażenia zgody na zabieg medyczny są nieważne. Wszelkie czynności prawne podejmuje jej przedstawiciel ustawowy - opiekun, przy czym w niektórych sytuacjach potrzebna jest jeszcze zgoda sądu opiekuńczego. Chodzi tu o tzw. ważniejsze sprawy dotyczące osoby lub majątku ubezwłasnowolnionego. Jeżeli stan psychiczny osoby na to pozwala, to zamiast ubezwłasnowolnienia całkowitego sąd orzeknie ubezwłasnowolnienie częściowe. Wówczas czynności prawne przedsiębrane przez taką osobę będą ważne po uzyskaniu zgody przedstawiciela ustawowego - w tym wypadku kuratora. Warto wiedzieć, że jest jednak pewien katalog czynności, które mogą być podejmowane przez osoby samodzielnie mimo orzeczonego ubezwłasnowolnienia. Kodeks cywilny stanowi, że osoby ubezwłasnowolnione całkowicie mogą - pod pewnymi warunkami - zawrzeć samodzielnie ważną umowę powszechnie zawieraną w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Z kolei osoby ubezwłasnowolnione częściowo mogą również rozporządzać swoim zarobkiem oraz oddanymi im przedmiotami majątkowymi. Więcej informacji na temat instytucji ubezwłasnowolnienia znajduje się na stronie: https://kancelaria-szeffner.pl/oferta/sprawy-o-ubezwlasnowolnienie/
Odpowiedzialność karna
Przechodząc do odpowiedzialności karnej za popełnione przestępstwo, ustawodawca przewidział katalog okoliczności, których stwierdzenie w toku postępowania dowodowego wyłącza odpowiedzialność karną. Są to tzw. kontratypy. Wśród znajduje się niepoczytalność i niepoczytalność ograniczona (art. 31 Kodeksu karnego). Powodem niepoczytalności może być choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe lub inne zakłócenie czynności psychicznych. Ustawodawca wprost postanowił, że osoba która, ze względu na wymienione wyżej przesłanki, nie mogła rozpoznać znaczenia popełnianego czynu bądź nie mogła kierować swoim postępowaniem, nie popełnia przestępstwa. Z kolei osoba, której zdolność rozpoznania znaczenia czynu bądź kierowanie swoim postępowaniem była w czasie popełniania czynu w znacznym stopniu ograniczona, może liczyć na nadzwyczajne złagodzenie kary. Oczywiście wymienione dobrodziejstwa dla sprawcy nie mają zastosowania, gdy stan pełnej lub ograniczonej niepoczytalności został wywołany umyślnym wprawieniem się w stan nietrzeźwości lub odurzenia. Sprawca musi mieć świadomość, że spożywa alkohol lub zażywa inne środki. Również, jeżeli w toku postępowania zostanie ustalone, że sprawca co prawda ma zdiagnozowaną chorobę psychiczną, ale w czasie popełnienia czynu działał z pełnym rozeznaniem, to będzie podlegał odpowiedzialności karnej.
Odpowiedzialność cywilna
Kwestia niepoczytalności i jej wpływu na skutki dokonywanych czynności nie jest też obca Kodeksowi cywilnemu. Na gruncie prawa cywilnego odpowiednikiem wyłączenia odpowiedzialności z powodu braku świadomości rozpoznania znaczenia czynu jest uregulowanie z art. 425 Kodeksu cywilnego. Jest tam mowa o braku odpowiedzialności osoby za wyrządzone szkody, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Wymienione uregulowanie dotyczy jednak skutków prawnych, których źródłem nie jest umowa cywilnoprawna. Chodzi o tzw. delikty, które Kodeks cywilny określa jako czyny niedozwolone. Wśród nich można wymienić np. szkody u przechodniów lub u osób parkujących samochody przed budynkiem powstałe na skutek oderwania się części jego elewacji w związku z nienależytą konserwacją albo szkoda w postaci uszczuplenia majątku wspólnego byłych już małżonków powstała na skutek jego roztrwonienia przez jednego z nich.
Jeżeli natomiast chodzi o odpowiedzialność kontraktową, to zawarcie umowy przez osobę nieubezwłasnowolnioną, ale będącą w stanie wyłączającym świadomość - np. na skutek choroby psychicznej - wiąże się z sankcją nieważności umowy z powodu wady oświadczenia woli polegającej na złożeniu go z wyłączeniem świadomości osoby składającej (art. 82 Kc).
Wpływ ubezwłasnowolnienia na kształtowanie się odpowiedzialności karnej i cywilnej
Ubezwłasnowolnienie czy też jego brak nie przekłada się w żaden sposób na zastosowanie instytucji niepoczytalności zarówno na gruncie prawa karnego, jak i cywilnego - deliktowego. Żeby uniknąć odpowiedzialności za popełniony czyn bądź wyrządzoną szkodę oskarżony - powołując się na art. 31 Kodeksu karnego, czy odpowiednio pozwany - powołując się na art. 425 Kodeksu cywilnego, musi wykazać, że działał z nieświadomością. Ewentualna choroba psychiczna nie przesądza automatycznie o uniknięciu odpowiedzialności. Przykładowo choroba psychiczna sprawcy mogłaby być akurat w stadium remisji, co równałoby się z jego w pełni świadomym postępowaniem. Ponadto sam fakt, że oskarżony jest ubezwłasnowolniony, nie zwalnia sądu od obowiązku ustalenia, czy w momencie np. dokonywania przez niego zaboru czyjegoś mienia mógł on rozpoznać znaczenie popełnianego czynu lub czy w pełni kierował on swoim postępowaniem. Podobnie rzecz się ma na gruncie prawa cywilnego, w którym nie ubezwłasnowolnienie, ale fakt stwierdzenia braku świadomości wyrządzania szkody na skutek popełnionego deliktu, decyduje o nieponoszeniu odpowiedzialności.
Z drugiej strony ubezwłasnowolnienie - niezależnie od stanu zdrowia psychicznego, a przede wszystkim od stanu świadomości - zawsze będzie brane pod uwagę w obrębie zdolności do czynności prawnych i procesowych. Nawet osoba, u której wystąpiła remisja choroby psychicznej, nie będzie mogła zawrzeć ważnej umowy cywilnoprawnej bądź wystąpić do sądu z powództwem, dopóki jej ubezwłasnowolnienie nie zostanie uchylone. Wyjątkiem jest możliwość samodzielnego wystąpienia przez ubezwłasnowolnionego z wnioskiem o uchylenie ubezwłasnowolnienia bądź jego zmianę np. na częściowe.
Pomoc w sprawie o ubezwłasnowolnienie - zarówno przy sporządzeniu wniosku do sądu, jak i na dalszym etapie postępowania znajdą Państwo pod adresem: https://kancelaria-szeffner.pl/kontakt/
Artykuł powstał przy wsparciu radców prawnych z Kancelarii Prawnej Szeffner Wspólnicy sc mieszczącej się w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 138 lok. 62, https://kancelaria-szeffner.pl/
